Ród Pszczółkowskich wywodzi się ze wsi Pszczółki (parafia Grudusk, powiat przasnyski, ziemia ciechanowska) [1] i
należy do szlachty odwiecznej. Oznacza to tyle, że jest tak zwaną szlachtą samą z siebie (jak powiada
Juraha w "Panu Tadeuszu": "Pytać u mnie patenta, kiedym został szlachcicem? Sam Bóg to pamięta!
Niechaj Moskal w las idzie pytać dębiny, kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny?"[2]).
Początki Pszczółkowskich sięgają zapewne wczesnego średniowiecza, skoro już w Metryce Księstwa Mazowieckiego z
początków XV w. pojawiają się członkowie tego rodu [3]. Nazwisko ich pierwotnie było zapisywane w zlatynizowanej
formie de Pczolky, potem de Psczolki, de Pszczółki. Występowali równocześnie w początkach XV w. jako de Dzarnowo.
Wieś Dzarnowo, a co najmniej od połowy XVI w. Wiśniewo-Dziarnowo położone jest również w parafii Grudusk i sąsiaduje
z Pszczółkami od północy. Z początkiem XVI w. powstało nazwisko w formie przymiotnikowej Psczółkowski,
a później Pszczółkowski. Od czasów III rozbioru aż do utworzenia Księstwa Warszawskiego, gdy powiat przasnyski znajdował się pod okupacją pruską nazwisko to było zapisywane jako von Pszczółkowski [4]. Było ono jednak zbyt trudne dla pruskich urzędników. W dokumentach więc z tego okresu najczęściej widnieją dziwolągi typu "von Pscholkowski", "von Pzciolkowski", "von Pszolkowski" itd.
Gniazdo rodowe - wieś Pszczółki wobec rozrodzenia się Pszczółkowskich uległo rozpadowi na cztery działy: Pszczółki-Górne
(znane też jako Pszczółki-Stępne), Pszczółki-Czubaki, Pszczółki-Szerszenie i Pszczółki-Golanki [5].
Sporadycznie wzmiankowane też są Pszczółki-Wiończyki i Pszczółki-Dziarnowo [6]. Po III rozbiorze Prusacy dodatkowo
wprowadzili podział poszczególnych wsi na części oznaczone literami. Dla przykładu Pszczółki Górne dzielą się na
litery A, B, C, D, E, F, G [7].
Gdzieś w początkach XVII w. ród podzielił się na 5 gałęzi 1) na Pszczółkach-Szerszeniach i Pszczółkach-Golankach 2)
na Pszczółkach Górnych, 3) na Pszczółkach-Czubakach i Ślasach-Wielodrożu (par. Bogate), 4) na Kołakach Wielkich oraz 5) na Kakach-Mroczkach (par. Krzynowłoga Mała). Jednakże ze względu na duże rozrodzenie Pszczółkowskich w parafii Grudusk poszczególne gałęzie rodu dodatkowo używały również dziedzicznych przezwisk takich jak choćby Bladziak, Czubak, Figura, Narogi, Strusin, Trąbka, Wiończyk, Wnuk, Zima, Żyra [8].
Istnieją spore problemy z ustaleniem herbu Pszczółkowskich. W przypadku szlachty północnomazowieckiej przynależność herbową można określać tylko na podstawie dokumentów z czasów średniowiecza czy wczesnego renesansu, gdy istniała jeszcze pamięć o dawnym systemie obrony kraju. W XVII i XVIII w. wiele szlachty z tych okolic zapomniało swych herbów, zaś w XIX w. w dobie masowych legitymacji szlacheckich sztucznie je sobie dodawano (najczęściej czerpiąc wiedzę z herbarzy i zapożyczając herby od rodów o podobnym brzmieniu nazwiska, nie mających zazwyczaj jednak nic wspólnego z danym rodem północnomazowieckim).
W dawnych dokumentach udało mi się natknąć na zapiskę herbową z 1512 r. stwierdzającą, że szlachetny Jan de Pszczółki klejnotnik szlachetnego Pawła de Wiśniewo z parafii Grudusk był herbu Szeląga [9]. Jednakże ani Niesiecki w swym herbarzu [10], ani Kuropatnicki [11], ani Nałęcz-Małachowski w swych spisach [12] przy nazwisku Pszczółkowski nie podają żadnego herbu. Na początku XIX w. Leon Pszczółkowski podprefekt powiatu staszowskiego (pochodzący z gałęzi na Pszczółkach-Szerszeniach) zamówił sobie genealogię u Wojciecha Wielądka [13]. Ten opracował ją wyjątkowo rzetelnie (bo w oparciu o metryki parafialne i księgi sądowe). Jako herb zaś podał Rawicz (jednakże nie przedstawiając jakichkolwiek dowodów na jego przynależność Pszczółkowskim). Jako, że opracowanie Wielądka nigdy nie zostało opublikowane, nieznanym było autorom XIX-wiecznych herbarzy.
Herb Jastrzębiec u Pszczółkowskich pojawia się po raz pierwszy w 1844 r., gdy przed Heroldią Królestwa Polskiego wylegitymował się ze szlachectwa Antoni Pszczółkowski (*1797 +1853) - z gałęzi na Pszczółkach Górnych. W 1853 r. tej formalności dokonali również jego dwaj bracia stryjeczni Seweryn Pszczółkowski (*1777 +1855) i Mateusz Pszczółkowski (*1790 +1862) oraz kuzyn trzeciego stopnia Jan Kanty Pszczółkowski (*1794 +1855), który był za razem zięciem Mateusza [14]. Zadziwiającym pozostaje fakt, że pozostali członkowie rodu, znacznie zamożniejsi, od wyżej wymienionych, takowych wywodów szlachectwa nie przeprowadzili. Co prawda, podania o potwierdzenie szlachectwa złożyli Jan Pszczółkowski (*1794 +1853), dziedzic folwarku Sionna w obwodzie stanisławowskim (wywodzący się z gałęzi na Pszczółkach-Czubakach) oraz Stanisław Pszczółkowski (*1818 +1889), budowniczy powiatu sejneńskiego i Walenty Pszczółkowski, rachmistrz klasy I Dyrekcji Ubezpieczeń, obaj zamieszkali w Warszawie, ale podania ich zostały odrzucone przez Heroldię [15]. Nie można jednak uznać tego faktu za okoliczność wyjaśniającą sprawę, skoro w lipcu 1839 r. Heroldia nie zatwierdziła szlachectwa także całej czwórce Pszczółkowskich z Pszczółek Górnych [16], którzy przecież udowodnili swe pochodzenie w latach 1844-1853.
Pszczółkowscy w dobie Rzeczpospolitej szlacheckiej chętnie uczestniczyli w życiu politycznym. Podpisali m.in. elekcje z lat 1648, 1674, 1697, 1733 [17]. Piastowali również pomniejsze urzędy ziemskie na Mazowszu (np. Stanisław burgrabia grodzki płocki w 1661, Adam burgrabia ciechanowski w 1740, Dominik łowczy liwski 1756, Stanisław komornik ziemski zawkrzeński w latach 1630-1642) [18].
Jedynym senatorem w rodzie jest Benedykt Pszczółkowski (*1951), z gałęzi na Pszczółkach Górnych. W Senacie zasiadał w latach 1989-1991 z ramienia "Solidarności".
Adam A. Pszczółkowski (z gałęzi na Kakach)
Przypisy:
[1] Dokładne informacje o parafii Grudusk znajdują się w: ks. Michał Marian Grzybowski "Grudusk. Szkic z dziejów parafii", Płock, 1993.
[2] Adam Mickiewicz "Pan Tadeusz", Paryż 1834, (księga IV "Dyplomatyka i łowy"). Jednakże najprawdopodobniej najstarsza wzmianka dotycząca rodu znajduje się w Metryce Koronnej i pochodzi z 1414 r. Wówczas to Śmichna córka Wacława de Pszczółki, a żona Jana de Humięcino darowała części swe dziedziczne w Dziarnowie i Ulatowie Wielisławowi de Wierzbowo. Metryka Księstwa Mazowieckiego 3, 31.
[3] "Metryka Księstwa Mazowieckiego z XV-XVI wieku", wyd. A. Włodarski, Warszawa 1918-1930.
[4] AP Mława, Hipoteka powiatu przasnyskiego (teczki przeniesione w 1868 r. do hipoteki powiatu ciechanowskiego), sygn. 1844-1861.
[5] "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego", Warszawa, 1880-1902.
[6] AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, pobór podatku z 1573 roku.
[7] AP Mława, Hipoteka powiatu przasnyskiego.
[8] AD Płock, Metryki parafii Grudusk z lat 1744-1898. Zob. także Teresa Ruppert "O szlachcie drobnej (inaczej cząstkowej) w powiecie przasnyskim", w: "Wisła" tom II, zeszyt 4, 1888.
[9] IH PAN, katalog kartkowy Atlasu Historycznego Średniowiecznego Mazowsza.
[10] Kacper Niesiecki "Herbarz Polski", Lipsk, 1839-1845.
[11] Ewaryst Kuropatnicki "Wiadomości o klejnocie szlacheckim", Warszawa 1789.
[12] Piotr Nałęcz-Małachowski "Zbiór nazwisk szlachty polskiej", Lublin, 1805.
[13] AGAD, Wojciech Wielądko "Genealogia Domu Starożytnego Wielmożnych na Pszczółkach Pszczółkowskich...", ok.1805.
[14] Dane o latach urodzenia i zgonów oraz o pokrewieństwie podałem za metrykami parafii Grudusk. Dane o tej legitymacji również można znaleźć w: "Spis szlachty Królestwa Polskiego", Warszawa, 1854. N.I. Pawliszczew "Herbarz rodzin szlacheckich Królestwa Polskiego", Warszawa, 1853. Seweryn hr. Uruski "Rodzina. Herbarz szlachty polskiej", Warszawa 1904-1938.
[15] Jan Pszczółkowski otrzymał odmowę w lipcu 1839 r., a Stanisław i Walenty Pszczółkowscy w 1849 r. Źródło: AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, sygn. 7114 i 7117.
[16] AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, sygn. 7115.
[17] Oswald Pietruski "Elektorów poczet", Lwów, 1845. J. hr. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wąsowicz "Elektorowie...", Lwów, 1910.
[18] AGAD, księgi grodzkie i ziemskie ciechanowskie, przasnyskie.
